دو زمین‌لرزه پی‌درپی در 21 مرداد 91 در ساعت 16:53 با بزرگای گشتاوری 6.4 و ساعت 17:04 با بزرگای گشتاوری 6.3 در 25 کیلومتری غرب اهر و حدود ۵۰ کیلومتری شمال‌شرق تبریز موجب تلفات جانی (307 کشته) و خسارت مالی و هراس مردم در پهنه رومرکزی در استان آذربایجان‌شرقی شد. یکی از دلایل تلفات به نسبت محدود این رویداد، وقوع زمین‌لرزه در روشنایی روز بود، به نحوی که بسیاری از مردم (به‌ویژه کشاورزان منطقه) زیر سقف‌ها نبودند و برای انجام کار، خانه‌ها را ترک کرده بودند. حدود 55 درصد از تلفات این زلزله نیز یا به کودکان زیر 10 سال یا به سالخوردگان بالای 60سال مربوط بود. وقوع پس‌لرزه‌ها و جو شایعات که هر روز خبر (بی‌پایه) از وقوع زلزله‌ای مهم در ساعات بعد در همان روز می‌داد، موجب هراس و وحشت مردم اهر و تبریز و ورزقان برای حدود دو هفته بعد از رخداد زلزله و استقرار آنها در محدوده هوای باز در شهرهای مذکور شد. بیشترین تلفات انسانی از روستاهای باجه‌باج، گوردره و دبنو و شهر ورزقان گزارش شد. در تاریخ 23 بهمن1331 در زمان دولت زنده‌یاد دکتر «محمد مصدق» (و حدود شش‌ ماه قبل از کودتای 28مرداد 32) زمین‌لرزه ترود در جنوب شاهرود با بزرگای 6.4 موجب کشته‌شدن بیش از 800 نفر شد. در همان دهه 30 شمسی در روز 11 تیر 1336، وقوع زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 6.9، در سنگچال (بندپی مازندران- در جنوب آمل) در منطقه کوهستانی شمال البرز مرکزی حدود هزار و 200 نفر تلفات برجا گذاشت. سه‌ سال بعد در تاریخ چهارم‌ اردیبهشت 1339 زلزله‌ای با بزرگای 6 در لارستان فارس بیش از 400 نفر کشته داشت. در دهم‌شهریور سال1341  زلزله‌ای با بزرگای 7.1 در بویین‌ زهرا در دشت قزوین موجب بیش از 12 هزار کشته شد. از 1331 و زلزله ترود که اولین زلزله‌ای بود که مرحوم استاد «آبدالیان» استاد دانشگاه تهران آن را مورد مطالعه علمی در ایران قرار داد تا سال 1393، سابقه‌ مطالعه علمی زمین‌لرزه‌های ایران، 62 ساله شد. نگاهی مجدد به زمین‌لرزه‌های مهم و مخرب دهه گذشته از زلزله اول‌ تیر چنگوره، آوج1381 (بزرگای 6.3 و 261 کشته)، زلزله پنجم‌ دی‌ 1382 بم (بزرگای 5/6 و حدود 33هزارکشته)، زلزله چهارم‌ اسفند 1383 داهوییه زرند (بزرگای 6.5 و 650 نفر کشته) تا زمین‌لرزه‌های دوگانه ورزقان آذربایجان‌شرقی در سال 1391، نشان می‌دهد هرگاه زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از 6 در محدوده‌ای مسکونی رخ داده (و تراکم جمعیت روستایی یا شهری در آن ناحیه قابل‌ملاحظه بوده است)، تلفات بیش از صد نفر نیز رخ داده است. متاسفانه از این نظر طی این شش‌دهه ایمنی مردم در مناطق مختلف لرزه‌خیز ایران، به حد قابل‌قبولی نرسیده و تاسف بیشتر آن است که هرچه در این شش‌دهه جمعیت افزایش یافته است، به دلیل آسیب‌پذیری بالا در مناطق مسکونی، میزان تلفات ما در نواحی مسکونی نیز بیشتر شده و در آینده نیز احتمال تلفات زیاد در هر زلزله با بزرگای بیش از 6 که در نواحی مسکونی یا نزدیک آن رخ دهد، وجود دارد.

در زلزله ورزقان، از نظر اطلاع‌رسانی در ساعات اول وضع نابسامانی به وجود آمد و دلیل این وضع نابسامان، اعلام یک خبر محلی اشتباه مبنی بر نبود هرگونه تلفات در این رخداد و اعلام دلیل (غلط) برای این بی‌تلفات‌بودن (فرضی) بود که موجب کم‌توجهی به این رخداد در ساعات اولیه به‌ ویژه در رسانه‌ ملی شد که حساسیت و عصبانیت بعضی از مردم در پهنه زلزله‌زده را به‌دنبال داشت. البته رسانه‌ها و به‌ویژه رسانه ملی، در روزها و ماه‌های بعد به درستی تلاش کردند تا این اشکال را جبران کنند. دولت وقت در آن زمان اعلام کرد در مدت 40 روز، بناهای ویران‌ شده تکمیل و تا قبل از شروع فصل سرما به مردم تحویل خواهد شد اما محقق‌ نشدن به‌ موقع این وعده نیز مزید بر علت شد و بی‌اعتمادی و اختلال در فرآیند بازسازی را در پی داشت. ارتباط‌های تلفن‌همراه در روستاهای سانحه‌ دیده تا روز ششم‌ بعد از رخداد برقرار نشد. البته گاز منطقه به‌ طور مطلوب مهار و از بروز خسارات جدی ممانعت به‌ عمل آمد. از نکته‌های قابل‌توجه در این رویداد، تخریب و تعطیلی بیمارستان‌های تازه‌ تاسیس در هریس و اهر بود (حدود 11ماه بعد از افتتاح) به نحوی که خدمات بهداشتی در حیاط این بیمارستان‌ها به آسی ب‌دیدگان ارایه شد.

 امروزه بیشتر بناها بازسازی شده، ولی همچنان مساله اشتغال و مهاجرت مردم از مناطق زلزله‌زده به سوی شهرهای دیگر، از مسایل اجتماعی باقیمانده در یک منطقه زلزله‌زده (با تخریب عمدتا در مناطق روستایی) مانند ورزقان است. وضع آسیب‌پذیری و میزان آمادگی در مقابل زمین‌لرزه 21 مرداد 91 ورزقان هشدار مهمی برای لزوم آمادگی ما به‌ ویژه در شهرهای مهمی مانند تبریز، تهران و مشهد است که در آنها با خطر و احتمال بالای رخداد زلزله مخرب و ریسک بالای زلزله مواجه هستیم چرا که به دلیل تمرکز بالای جمعیت چندین‌ میلیونی، احتمال آسیب‌پذیری زیاد است. زمین‌لرزه مهم بعدی آسیبی بس مهم‌تر از زلزله ورزقان به ما وارد خواهد کرد پس آماده باشیم.

مهدی زارع

دانشیار زلزله‌شناسی مهندسی، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله