استانداردهای آلاینده هوا در منابع خانگی و تجاری مطالعه موردی کیفیت هوای محیطی شهر تبریز

تاریخ : دوشنبه 28 بهمن 1392

کد 230

لینک کوتاه:

استانداردهای آلاینده هوا در منابع خانگی و تجاری مطالعه موردی کیفیت هوای محیطی شهر تبریز

مقاله

چکيده

هدف این پژوهش، طبقه بندي منابع تجاري و خانگي از جهت نوع و ميزان آلودگي و پیشنهاد حدود مجاز انتشار آلاينده‌ها از اين منابع، شناسايي استاندارد‌هاي موجود بين‌المللي در خصوص انتشار آلاينده‌ها توسط منابع آلاينده تجاري و خانگي با توجه به فناوري‌هاي مشابه در كشور و معرفي استاندارد‌هاي آلاينده‌هاي هوا ناشي از منابع تجاري و خانگي، متناسب با وضعيت اقتصادي، اجتماعي و فناوري كشور طبق ماده 22 قانون نحوه جلوگيري از آلودگي هوا می باشد. اين پژوهش مبتني بر مرور منابع كتابخانه‌اي، نتایج اندازه گیری های کیفیت هوای محیطی شهر تبریز به عنوان پایلوت به روش تحليلي – توصيفي است. استانداردهای انتشار آلاینده ها مربوط به 5 کشور با سطح فناوری بالا و متوسط و همچنین استانداردهای مربوط به اتحادیه اروپا به صورت مقایسه ای با طبقه بندی صورت گرفته بررسی شد و در نهایت با توجه به شرایط اقتصادی، سطح فناوری در دسترس و نیز همخوانی با سایر استانداردهای مصوب در ایران، استانداردهای اتحادیه اروپا برای منابع آلاینده خانگی و تجاری توصیه گردید. همچنین در این پژوهش نحوه استقرار استانداردهای مزبور بر اساس سیاستهای گام به گام، آلاینده ترین پارامتر، استاندارد گذاری برای تولید کنندگان تجهیزات، بازرسی و پایش و مراقبت و آموزش توصیه شده است.

واژه‌هاي كليدي
استاندارد، تبریز، آلاینده ها، حدود مجاز، کیفیت هوا

مقدمه

یکی از مهمترین معضلات زیست محیطی در جهان آلودگی هواست که مشکلات گوناگونی را برای بسیاری از شهروندان بوجود آورده است. به همین دلیل شناخت رابطه بین تماس با آلاینده های هوا و بروز انواع بیماری ها بویژه بیماری تنفسی به یکی از مهمترین رشته های بهداشتی سربرآورده و مطالعات گسترده ای برای تبیین این رابطه انجام شده است. در نتیجه بروز برخی از فجایع آلودگی هوا بویژه در سالهای پس از جنگ جهانی در برخی از شهرهای کشورهای توسعه یافته(فاجعه آلودگی هوای شهر لندن در سال 1952) توجه دانشمندان و دولت ها به اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان بیش از پیش جلب شده و بر این اساس نیز موضوع شناخت منابع آلوده کننده هوا و نحوه انتقال آن در جو، تبیین رابطه تماس با آلاینده ها و واکنش برای کاهش اثرات آلاینده ها بر انسان بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفته است(1). بررسی ها نشان می دهد بخش زیادی از انچه ما اکنون در بارة اثرات بهداشتی آلاینده های هوا در دسترس داریم از مطالعه بر روی کارگران در کارخانه ها و معادن سربسته (آلودگی های مکانهای سربسته)بدست آمده است(2). اما امروزه هم در کاربرد علمی و هم در کاربرد عمومی منظور از آلودگی هوای محیط های سربسته، آلودگی خانه ها و ساختمان های عمومی غیر کارخانه ای (مانند بیمارستان ها، اماکن دولتی و غیر دولتی) است. در اغلب محیط های داخلی، خواه این محیط خانه های سنتی روستایی جهان سوم باشد و خواه ساختمان های اداری و مرتفع مدرن خوب مهر و موم شده جهان صنعتی، معمولا آلودگی هوا وجود دارد. آلودگی ها می توانند از احتراق درون وسایل آشپزی، حشره کش ها و آفت کش ها، انتشار دود سیگار، ساییدگی سطوح، تبخیر گازها و بخار، رادون، مواد بیولوژیک ناشی از افراد و حیوانات نشات گیرد(3). بالا بودن غلظت آلودگی هوای داخلی چه در کشورهای در حال توسعه و چه در کشورهای توسعه یافته با تحریک غشاء مخاطی، احساس ناراحتی، بیماری و حتی مرگ همراه باشد. یکی از مهمترین منابع انتشار آلاینده های هوا در محیط های سربسته وسایل گرمایشی و سرمایشی است. این موضوع بویژه در کشورهای در حال توسعه که این تجهیزات از استاندارد های مناسبی برخوردار نیستند، بیشتر حائز اهمیت بوده و یکی از عوامل اصلی شیوع برخی از بیماری های تنفسی قلمداد می شود. به همین دلیل شناخت منشاء تولید این آلاینده ها و تبیین رابطه آنها با انسان و محیط زیست و نیز تلاش در بدست دهی ضوابطی که میزان تولید این آلاینده ها را تحت کنترل درآورد، از الزامات زندگی سالم توأم با رفاه است. پژوهش حاضر را می توان از نخستین گام های برداشته شده در این راه در کشور دانست.

مواد و روش ها

اين پژوهش مبتني بر مرور منابع كتابخانه‌اي و به روش تحليلي – توصيفي انجام مي‌پذيرد. حوزه و گستره پژوهش در برگیرنده حوزه‌ي عام مصارف خانگي و تجاري نظير حمام‌ها، نانوايي‌ها، موتورخانه‌هاي مجتمع‌ها و تجهيزات گرمايشي و پخت و پز در كشور می باشد.اين پژوهش با در نظر گرفتن نتایج اندازه گیری های کیفیت هوای محیطی شهر تبریز به عنوان پایلوت انجام شد. در ایستگاههای سنجش آلودگی شهر تبریز آلاینده¬هایPM10، SO2،NOX ،CO،O3، NO2وNO مورد سنجش قرار می گیرد. محل استقرار اين ايستگاهها در شكل شماره (1) نشان داده شده است.

شکل(1): محل استقرار ايستگاههاي سنجش آلاينده‌هاي هواي شهر تبريز

نتایج

وضعيت کيفيت هواي محيطي منطقه پايلوت و سهم انتشار منابع آلاينده در کيفيت هواي محيطي

وضعیت آلودگی هوا در تبریز برپایه شاخص کیفیت هوا (AQI) در 6 گروه خوب، متوسط، ناسالم برای گروههای حساس، ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک تقسیم می شود. بر اساس آمار سال 1390 از کل روزهای سال 1390، 15 روز وضعیت کیفی هوا در حالت خوب، 238 روز در حالت متوسط، 91 روز ناسالم برای گروههای حساس، 8 روز ناسالم، 12 روز بسیار ناسالم و 2 روز در شرایط خطرناک قرار دارد. از نظر آلاینده مسئول 33 روز ذرات معلق، 14 روز منواکسیدکربن،124 روز اوزن و 8 روز دی اکسید نیتروژن آلاینده مسئول و اصلی بودند(4). با توجه به اینکه اوزن از فعل و انفعالات فتوشیمیایی تولید می شود میزان آن به علت تابش نور خورشید در فصل بهار و تابستان بیشتر می باشد.

منابع آلاینده هوا در شهر تبریز به سه گروه عمده 1- وسایل نقلیه موتوری2- منابع ثابت صنعتی3- منابع ثابت خانگی و تجاری تقسیم می شوند. در ادامه وضعیت هریک از منابع فوق در خصوص سهم در میزان آلودگی هوای شهر تبریز تشریح می گردد. بر اساس گزارشاداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان‌شرقی، تردد خودروها با سهمی معادل 16/66 درصد اصلی ترین عامل آلودگی هوای شهر تبریز به شمار می رود.

صنايع بزرگ شهر تبريز براساس ميزان مواد آلوده كننده خروجي به هوا عبارتند از: 1-نيروگاه حرارتي تبريز 2- پالایشگاه تبریز 3- آجرپزي هاي جاده تبريز- مرند 4-آجرپزي هاي منطقه كجاآباد 5-واحدهاي آسفالت پزي نيروگاه حرارتي تبريز بعد از پالايشگاه تبريز، دومين منبع آلودگي هواي شهر تبريز وحومه آن قلمداد مي شود. مصارف تجاری ـ خانگی با59/22 درصد و صنایع با23/11 درصد و وارونگی هوا و عوامل فرامنطقه‌ای به ترتیب در رده‌های بعدی علل آلودگی هوای کلانشهر تبریز قرار دارد (4). بر اثر احتراق گاز بخاری ها و اجاق گاز آشپزخانه ها و بخاری ها انواعی از آلاینده ها را منتشر می کنند که از مهمترین آنها می توان به گاز CO،NO2،NO، آلدئیدها، انواع گازهای آلی و ذرات معلق قابل تنفس(RSPs) اشاره کرد. تعداد خانوار شهر تبریز 513283 خانوار است (5). همچنین بر اساس نتایج بررسی های سازمان بهینه سازی مصرف انرژی، سرانه مصرف انرژی در ایران به ازای هر نفر در بخش مسكن به ازای هر متر مربع 6/2 برابر متوسط مصرف كشورهای صنعتی است(6). این بدان معناست که سهم منابع آلاینده خانگی در آلودگی هوای شهر تبریز قابل ملاحظه بوده و می تواند به عنوان یکی از محورهای مدیریت آلودگی هوا مطرح باشد. لیکن همانطور که گفته شد، بیشترین آلایندگی منابع خانگی و تجاری مربوط به پارامتر اکسیدهای نیتروژن می باشد. میانگین غلظت آلاینده های شهر تبریز در طول سال 1390 در جدول (1) آورده شده است. مطابق نتایج جدول (1) از نظرمیانگین غلظت آلودگی ذرات معلق، ایستگاه راه آهن بیشترین غلظت را دارد. از نظر میانگین منواکسید کربن ایستگاه حکیم نظامی، از نظر اوزن و NOx ایستگاه راه آهن بیشترین غلظت را دارند.

استاندارد هاي توصيه شده در پژوهش حاضر

توجه به عوامل گوناگونی که در میزان مصرف انرژی گرمایشی ساختمان نقش دارند، در ارائه راهکارهای صرفه‎جویی در بخش ساختمان و کاهش مصرف انرژی در بخش خانگی، تاثیر فراوانی می‎گذارد. شرایط اقلیمی و آب و هوایی، معماری ساختمان، مصالح ساختمان، راندمان سیستم‎های گرمایش، بکارگیری تجهیزات با ظرفیت مورد نیاز که اساساً در میزان بار حرارتی ساختمان موثر هستند و همچنین کنترل سیستم‎های گرمایش از عوامل موثر در میزان مصرف انرژی گرمایشی و همچنین انتشار انواع آلاینده ها محسوب می‎شوند.

بویژه گاز طبیعی تامین می شود. به همین دلیل استفاده بهینه از این منابع از یک سو و کاهش انتشار آلودگی ها حاصل از مصرف این منابع توسط تجهیزات گرمایشی از سوی دیگر بسیار حائز اهمیت است. از انجایی که اکثر مردم بویژه در مناطق شهری در محیط های سربسته سپری می کنند به همین دلیل مناسب بودن کیفیت هوا در داخل ساختمانها بسیار حائز اهمیت است. این موضوع زمانی اهمیت پیدا می کند که در برخی از موارد به دلیل استفاده از تجهیزات گرمایشی فرسوده و غیر استاندارد کیفیت هوا در درون ساختمان ها نامطلوب تر از محیط بیرون می شود. عمل احتراق در درون ساختمانها به منظور گرمایش درون ساختمانها، پخت غذا،امور بهداشتی مقادیر زیادی گازهای آلاینده مانند منواکسید کربن و اکسیدهای ازت تولید می کنند، به همین دلیل باید تمهیدات مناسبی برای از نظر خروج آلاینده ها از فضای های سربسته و هم از نظر نوع سوخت و تولید و استفاده از تجهیزات استاندارد باید اتخاذ گردد. تولید و استفاده از تجهیزات گرمایشی استاندارد مهمترین رکن کاهش انتشار آلاینده ها در محیط های سربسته است. در این پژوهش استانداردهای خروجی انتشار تجهیزات گرمایشی برخی بررسی استانداردهای انتشار کشورهای اروپایی، استرالیا، بلژیک، کرواسی، جمهوری چک و آلمان بررسی شد (7و8). به نظر می رسد تولید و طراحی تجهیزات گرمایشی در کشورهای مختلف باید متناسب با ساختار اقتصادی آنها صورت گیرد. بنا براین استفاده از استانداردهای کشورهای پیشرو در این زمینه برای کشوری مانند ایران میسر نبوده و باید از استانداردهای کشورهایی با ساختار اقتصادی و اجتماعی مشابه ایران تبعیت کرد. برای تدوین استانداردهای خروجی به نظر می رسد باید استانداردها بر حسب میزان مصرف انرژی و میزان انتشار آلاینده ها تنظیم شود و صرفا نمی توان به استانداردهای آزاد اکتفا کرد. به همین دلیل برای سکونتگاههای خانگی استانداردهای خروجی باید بر حسب میزان مصرف انرژی تنظیم گردد و برای محیط های مجتمع های اداری بزرگ همان استانداردهای صنعتی موجود ایران در مقطع فعلی استفاده کرد.

در مجموع و بنابر اطلاعات گردآوري شده و تحليل هاي انجام شده و نيز با در نظر گرفتن فاکتورها و عوامل موثر بر توصيه استاندارد، پارامترها و استانداردهاي توصيه شده در اين پژوهش، استانداردهاي اروپايي به شرح جدول (2) می باشد.

نتیجه گیری و پیشنهادات

همانطور که پیشتر بحث شده، تعداد خانوار شهر تبریز 513283 خانوار است. سرانه مصرف انرژی در ایران به ازای هر نفر در بخش مسكن به ازای هر متر مربع 6/2 برابر متوسط مصرف كشورهای صنعتی است. این بدان معناست که سهم منابع آلاینده خانگی در آلودگی هوای شهر تبریز قابل ملاحظه بوده و می تواند به عنوان یکی از محورهای مدیریت آلودگی هوا مطرح باشد.
بر این اساس، استقرار استانداردهای منبع انتشار در منابع آلاینده خانگی و تجاری مناسب است به صورت زیر عمل شود:

الف) سیاست گام به گام: با توجه به اینکه تا کنون در کشور، هیچگونه استاندارد تخصصی مربوط به منابع خانگی و تجاری آلاینده هوا تدوین نشده است، می بایست استانداردها در گام نخست مختصرتر و سهل گیرانه تر تدوین و ابلاغ گردد.

ب) آلاینده ترین پارامتر : بنا بر نتایج پژوهش، اکسیدهای نیتروژن در میان پارامترهای مختلف از اهمیت بیشتری برخوردار است، لذا سیاست استاندارد گذاری، می بایست در این گام متوجه این آلاینده ها باشد.

ج) استاندارد تولید کننده و مصرف کننده: استاندارد انتشار برای اکسیدهای نیتروژن و در درجه بعدی اهمیت، سایر پارامترهای بحث شده در گزارش، برای تولید کنندگان از نوع استاندارد اجباری تنظیم و ابلاغ گردد. استاندارد انتشار برای مصرف کنندگان، به منظور تنظیم عملکرد دستگاههای خود و کنترل و مراقبت های دوره ای، از نوع "استانداردهای توصیه ای"، پیشنهاد می شود.

بازرسی، پایش و مراقبت

همانطور که در مباحث این پژوهش بحث شده است، با توجه به تعدد و پراکندگی منابع آلاینده خانگی و نیز محدودیت ظرفیت مراقبت و نظارت در سازمان حفاظت محیط زیست، پیشنهاد می شود، بازرسی و مراقبت، در گام نخست، به مراکز عمده تجاری (نظیر پاساژها و ساختمانهای بزرگ تجاری و اداری، بیمارستان ها و مراکز مسکونی که از تسهیلات متمرکز گرمایش و سرمایش استفاده می کنند (نظیر مجتمع های مسکونی بزرگ و شهرک های مسکونی مجتمع) محدود گردد.

آموزش

نگهداری مناسب از تسهیلات گرمایشی و سرمایشی و پخت و پز خانگی می تواند نقش بسزایی در کاهش انتشار آلاینده ها داشته باشد، این امر از طریق آموزش عمومی موثر است. به نحوی که مخاطب آن، در درجه اول مدیران مجتمع های عمده تجاری و اداری و خدماتی و در درجه دوم عموم شهروندان باشند. آموزش عمومی می تواند در چارچوب های زیر تنظیم شود:
آموزش فراگیر در رادیو و تلوزیون استانی،
دوره های آموزشی برای تولید کنندگان
دوره های آموزشی برای تکنسین های تعمیر و نگهداری
اطلاع رسانی و آموزش از طریق جزوه، بروشور و ... برای مدیران ساختمانها

سپاسگزاری

بدین وسیله از همکاران محترم واحد پایش آلودگی هوای شهر تبریز اداره کل حفاظت محیط زیست تبریز و همچنین آقایان دکتر خراسانی و دکتر الماسی کمال تشکر و قدردانی را می نماییم.

مراجع

[1]   عرفان منش. مجید، دکتر مجید افیونی، آلودگی محیط زیست آب، خاک و هوا، انتشارات دانشگاه اصفهان،1381.
[2]   اسماعيلي ساري، عباس، آلاينده‌ها، بهداشت و استاندارد در محيط زيست، انتشارات نقش مهر،767 ص، 1381.
[3]   غیاثالدین،منصور،آلودگیهوامنابعاثراتوکنترل،انتشاراتدانشگاهتهران،چاپاول،920ص،1385.
[4]   گزارش اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی،آلودگی هوای تبریز ، 1390.
[5]   گزارش استانداری استان آذربایجان شرقی، (1390)، تعداد خانوار استان آذربایجان شرقی به تفکیک شهرستان، (www.ostan-as.gov.ir،1390.
[6]   گزارش سازمان بهینه سازی مصرف انرژی، (1389)، سرانه مصرف انرژی در ایران، (www.ifco.ir،1389.

[1] Hübner C., R.Boos, Emissions of Oil and Gas Appliances and Requirements in European Standards, Austrian Standards Institute Consumer Council, (1998).

[2] Bob Joynt, Nitrogen oxides emissions standards for domestic gas appliancesSource ,Environmental Consultant and Mr Stephen Wu, Combustion Engineering Consultant Environment Australia, February 2000, http://www.environment.gov.au/atmosphere/airquality/publications/residential/noxexisting.html .

سعید گنجعلی، حمید قاسمی، ابولفضل جمالی، ناصر منوچهری

سازمان حفاظت محیط زیست، اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان شرقی، تبریز، ایران